SWALI Fafanua kwa kina msigano wa mawanda ya mofolojia

SWALI  Fafanua kwa kina msigano wa mawanda  ya mofolojia

Kuna wataalamu mbalimbali wamejaribu kutoa fasili mbalimbali kuhusu dhana unominishaji na mnyumbuliko kama ifuatavyo;

Unominishaji Ni ule utaratibu wa kuunda nomino kutokana na maneno mengine ambayo si nomino. Lugha ya kiswahili huunda nomino nyingi kutokan na vitenzi, vivumishi na nomino yenyewe. (Mgulu 1999: 141).

Habwe  na Karanja (2004) wanasema kuwa Unominishaji ni hali ya kuunda nomino kutoka katika kategoria nyingine ya neno.

Kwa ujumla unominishaji ni kitendo cha kibadili kategoria mbalimbali za maneno kua nomino. Mfano wa kategoria hizo ni kitenzi kivumishi na nomino yenyewe.

Unyambulishaji ni utaratibu katika lugha wa kupachika au kuongeza viambishi kwenye mzizi wa neno ili kuunda maneno mapya ( Massebo 2012 : 127).

Unyambulishaji ni mbinu ya uundaji wa hivi kwamba viambishi mbalimbali huambikwa kwenye mzizi husika na kuunda neno jipya ( Matinde 2012:119).

Kwa ujumla, unyambulishaji ni kitendo cha kupachika au kuweka viambishi kwenye mzizi wa neno ili kuunda maneno mapya.

Ifutayo ni michakato ya unomiishaji ya minyumuliko geuzi ya kateria ya lugha ya kiswahili

Nomino Kutoka Kwa Vitenzi

Nomino za Kiswahili zinaweza kuundwa kutoka kwa vitenzi. Katika hali hii, viambishi awali na viambishi tamati vya umominishaji huambikwa kwenye mizizi au mashina ya vitenzi. Baadhi ya viambishi awali vya unominishaji ni kama vile: {mu}, {m}, {ki}, {u} na {Ø} na vya wingi ni {wa}, {vi}, {ma}, {u} na {Ø}. Kwa upande mwingine viambishi tamati vya unominishaji ni kama vile: {ji}, {zi}, {fu}, {o} na {i}. Ifuatayo ni michato mbalimbali ya unominishaji inayohusu mashina na mizizi ya vitenzi: Kutumia viambishi awali vya unominishaji {m} au {mu} katika umoja na {wa} katika wingi pamoja na shina la kitenzi na kiambishi tamati cha unominishaji {ji}.

{mu}

{m}     + {shina-T} + {ji}

{wa}

Kwa mfano

Kimbia{mu}+{imb}+{a}+{ji} > mwimbaji

Winda {mu}+{wind}+{a}+{ji} > mwindaji

Ua {mu}+{u}+{a}+{ji} > mwuaji

Cheza {mu}+{chez}+{a}+{ji} > mchezaji

Tangaza {mu}+{tangaz}+{a}+{ji} > mtangazaji

Chora {mu}+{chor}+{a}+{ji} > mchoraji

Kutumia kiambishi awali cha unominishaji {m} na {mu} pamoja na mzizi wa

kitenzi na viambishi tamati vya {zi} na {ifu}.

{m}                 + {mzizi-T} + {zi}

{wa}                                                   {ifu}

Kwa mfano

Simamia {m}+{simami}+{zi} > msimamizi

Kimbia{m}+{kimbi}+{zi} > mkimbizi

Kagua {m}+{kagu}+{zi} > mkaguzi

Lea {m}+{le}+{zi} > mlezi

Danganya {m}+{dangany}+{i}+{fu} > mdanganyifu

Komboa {m}+{kombo}+{zi} > mkombozi

Kutumia kiambishi awali cha unominishaji {m} au {ki} pamoja na mzizi wa

{m}

{ki}                 + {mzizi-T} + {O}

{wa}

{vi}

Kwa mfano

Cheza {m}+{chez}+{o} > Mchezo

Kopa {m}+{kop}+{o} > Mkopo

Chora {m}+{chor}+{o} > Mchoro

Lia {m}+{li}+{o} > Mlio

Panga {m}+{pang}+{o} > Mpango

Koma {ki}+{kom}+{o} > Kikomo

Kwaza {ki}+{kwaz}+{o} > Kikwazo

Lima {ki}+{lim}+{o} > Kilimo

Vuka {ki}+{vuk}+{o} > Kivuko

Lia {ki}+{li}+{o} > Kilio

Kutumia kiambishi awali cha unominishaji {mu} au {mi} pamoja na mzizi wa kitenzi na kiambishi tamati {o} cha unominishaji

{mu}               + {mzizi-T} + {O}

{mi}

Kwa mfano

Enda {mu}+{end}+{o} > mwendo

Alika {mu}+{alik}+{o} > mwaliko

Ita {mu}+{it}+{o} > mwito

Isha {mu}+{ish}+{o} > mwisho

Unda {mu}+{und}+{o} > muundo

Ungana {mu}+{ungan}+{o} > muungano

Kutumia kiambishi awali cha unominishaji {Ø} pamoja na mzizi wa kitenzi na

kiambishi tamati {o} cha unominishaji

{Ø}                 + {mzizi-T} + {O}

{ma}

Kwa mfano

Pamba {Ø}+{pamb}+{o} > Pambo

Pinda {Ø}+{pind}+{o} > Pindo

Soma {Ø+{som}+{o} > Soma

Tenda {Ø}+{tend}+{o} > tendo

Tatiza {Ø}+{tatiz}+{o} > tatizo

Tangaza {Ø}+{tangaz}+{o} > tangazo

Umba {Ø}+{umb}+{o} > umbo

Tamka {Ø}+{tamk}+{o} > tamko

Pambana {Ø}+{pamban}+{o} > pambano

Kutumia kiambishi awali {Ø} katika umoja pamoja na mzizi wa kitenzi na kiambishi tamati cha unominishaji {a}

{Ø}                 + {mzizi-T} + {a}

{ma}

Kwa mfano

Shitaki {Ø}+{shitak}+{a} > shitaka

Sifu {Ø}+{sif}+{a} > sifa

Subiri {Ø}+{subir}+{a} > subira

Kutumia kiambishi awali {u} cha unominishaji pamoja na mzizi wa kitenzi na kiambishi tamati cha unominishaji {zi}

{U}   + {mzizi-T} + {zi}

Kwa mfano

Bagua {u}+{bagu}+{zi} > ubaguzi

Chagua {u}+{chagu}+{zi} > uchaguzi

Chochea {u}+{choche}+{zi} > uchochezi

Chukua {u}+{chuku}+{zi} > uchuku

Fafanua {u}+{fafanu}+{zi}

Komboa {u}+{kombo}+{zi}

Fumbua {u}+{fumbu}+{zi}

Pekua {u}+{peku}+{zi}

Kutumia kiambishi awali {u} cha unominishaji pamoja na mzizi wa kitenzi na viambishi tamati vya unominishaji {o} na {i}

{u}/ {m}         + {mzizi-T} + {i} {O}

{wa}

Kwa mfano

Bisha {u}+{bish}+{i} > ubishi

Shinda {u}+{shind}+{i} > ushindi

Penda {u}+{pend}+{o} > upendo

Batiza {u}+{batiz}+{o} > ubatizo

Ita {u}+{it}+{o} > wito

Imba {u}+{imb}+{o} > wimbo

Nomino Kutoka kwa Vivumishi

Tunaweza kuunda nomino kutoka kwa vivumishi kwa kutumia kiambishi awali {u} cha unominishaji pamoja na shina la kivumishi.

{u} + {shina-V}

Kwa mfano

{baya} {u}+{baya} > ubaya

{bovu} {u}+{bovu} > ubovu

{fupi} {u}+{fupi} > ufupi

{kubwa} {u}+{kubwa} > ukubwa

{dhaifu} {u}+{dhaifu} > udhaifu

{katili} {u}+{katili} > ukatili

{bora} {u}+{bora} > ubora

Nomino kutoka kwa Nomino Zingine

Tunaweza kuunda nomino kutoka kwa nomino zingine kwa kutumia kiambishi awali {u} cha unominishaji pamoja na mzizi wa nomino.

{u} + {mzizi-N}

Kwa mfano

Rafiki {u}+{rafiki} > urafiki

Balozi {u}+{balozi} > ubalozi

Bingwa {u}+{bingwa} > ubingwa

Chachu {u}+{chachu} > uchachu

Bepari {u}+{bepari} > ubepari

Fundi {u}+{fundi} > ufundi

Seremala {u}+{seremala}

HITIMISHO

Kwa ujumla michakato ya unomiishaji ya mnyumbuliko geuzi ya kategoria ya lugha ya Kiswahili inatusaidia katika kunadili kategoria mbalimbali za maneno na kuwa nomino. Hivyo maneno mbalimbali ya lugha ya Kiswahili kama vile vitenzi vivumishi na nomino yenyewe tunaweza kubadili kategoria hizo na kuwa nomino.

MAREJELEO

Habwe na Karanja ( 2004). Misingi ya Sarufi ya Kiswahili; Nairobi Kenya: Phoenix Publishers.

Massebo, J.A (2012). Nadharia ya Lugha Kiswahili. Dar es Salaam.Nyambari Nyangwine                                     Publishers.

Mgullu, R.S (2012). Mtaala wa Isimu: Fonetiki, Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili; Longman                            publishers.

Matinde, S (   2012). Dafina ya Lugha, Isimu na Nadharia kwa Shule za Sekondari, Vyuo vya                              kati na Vyuo Vikuu.